صبح دیروز مرتضی کلانتریان، یکی از تواناترین مترجمین کشورمان در گذشت. کلانتریان در سن ۸۷ سالگی از پنجره خانه خود به پایین سقوط کرده و در ابتدا خبرها حکایت از خودکشی این مترجم می‌داد ولی بعد از مدتی پسر او در مصاحبه‌های مطبوعاتی این موضوع را تکذیب کرد و آن را یک حادثه نامید. فارغ از اینکه سقوط کلانتریان از روی عمد بوده و یا یک حادثه ناگوار بوده، باید یادمان باشد که او کتب بسیاری را برای خوانندگان ایرانی ترجمه کرد و قلم توانایش در ترجمه آثار توانسته بود که ترجمه‌های او را به یکی از بهترین گزینه‌های مورد اعتماد اهل کتاب کند.
کلانتریان برخی از نویسنده‌ها را برای اولین بار به ایرانیان شناساند و به خاطر علم حقوقی که خوانده بود و روی مسائل گوناگون این علم احاطه داشت، کتب ارزشمندی را در این زمینه نیز ترجمه کرد. اصولا کتبی که او ترجمه کرده به سه دسته رمان، زندگینامه (إیوگرافی) و آثار حقوقی-فلسفی تقسیم بندی می‌شوند که در هر یک از این بخش‌ها، آثار ارزشمندی از کلانتریان به جای مانده است.
او درباره تاثیر ادبیات در حرفه‌اش گفته بود: «وقتی با متهمی مواجه می‌شدم چه در مقام بازپرس و چه در مقام قاضی با او به عنوان یک انسان رفتار می‌کردم. یعنی به هیچ وجه او را تحقیر نمی‌کردم. هیچ‌گاه اهانت و بدرفتاری و خشونت با او نداشتم.» کلانتریان در بهشهر قاضی بود و به علت داشتن این شغل مهم، کمتر کسی از مردم عادی شهر با او در رفت و آمد بود و همین موضوع باعث شد که در خلوت خود روی به خواندن کتاب بیاورد و عاشق ادبیات شود.
در این مطلب نگاهی داریم به برخی از بهترین کتاب‌هایی که این استاد مسلم ترجمه از خود به یادگار گذشته و می‌توان با مطالعه آنها ارزش کار ادبی او را بیش از همیشه پاس داشت.
سیمای زنی در میان جمع نوشته هاینریش بل
این کتاب از آن دسته آثاری است که توسط مترجمین و ناشرین گوناگون به طبع چاپ رسیده اما اهل قلم و ادب متفق القول ایمان دارند که ترجمه کلانتریان در برابر سایر ترجمه‌های موجود در بازار یک سر و گردن بالاتر است. کتاب سیمای زنی در میان جمع رمانی است از نویسنده شهیر آلمانی،هاینریش بل، که شاید خوانندگان ایرانی او را بیشتر با کتاب عقاید یک دلقک بشناسند اما باید گفت که دنیای ادبیات بل را بیشتر با همین اثر می‌شناسد.
زمان سیال رمان و نقب زدن نویسنده به گذشته و آینده شخصیت اصلی باعث شده که ریتم کتاب حفظ شود و قصه با وجود اینکه مفاهیم عمیق سیاسی را در خود گنجانده (این اثر در بسیاری از کشورها با سانسور زیادی ترجمه شد) بتواند برای مخاطب رمان خوان عام نیز جذاب باشد. کتاب سیمای زنی در میان جمع از آن دسته از رمان‌هایی است که برای مخاطب با حوصله‌تر نوشته شده چرا که باید چند صفحه‌ای به لحن و روایت داستان فرصت داد تا گیرا شود. رمان آرام آرام داستان خود را به مغز بیننده تزریق میکند و در معرفی کردن شخصیت‌های خود عجله‌ای ندارد.
سیمای لنی، شخصیت اصلی داستان بعد از خوانش آن تا مدتها در یاد خواننده باقی خواهد ماند. داستان لنی با ظرافت خاصی روایت می‌شود. کتاب سیمای زنی در میان جمع اثری بود که بل را به نوبل ادبیات رساند و مرتضی کلانتریان آن را با دقت همیشگی خود و بدون سانسور ترجمه و به خوانندگان اهدا کرده است. او در مقدمه این کتاب درباره شخصیت هاینریش بل چنین نوشته است: «هاینریش بل کسی بود که تا پایان عمر انسان باقی ماند. بسیار مشکل است که کسی تا آخر حیات خودش انسان بماند.»
افسانه پدران ما نوشته سورژ شالاندن
سورژ شالاندن نیز از آن نویسنده‌هایی است که به واسطه کلانتریان جای پای آثارش در مارکت ایران بیشتر دیده شد. کلانتریان دو کتاب از او ترجمه کرده که هر دو کتاب با استقبال خوبی مواجه شدند اما افسانه پدران ما از آن جهت با اهمیت تر است که درباره جنگ است و این نوع ادبیات برای خوانندگان ایرانی همیشه خواندنی بوده است. (نام رمان دیگر سورژ شالاندن که توسط کلانتریان ترجمه شده بازگشت به کیلی بگز نام دارد)
کتاب به دو قسمت تقسیم می‌شود. در قسمت نخست داستان سی سال بعد از جنگ جهانی دوم روایت می‌شود و در قسمت دوم ۲۰ سال از مرگ پدر راوی قسمت اول گذشته است. در هر دو قسمت تلخی گزنده‌ای وجود دارد و سیاهی و غم در سطور رمان پیداست اما قهرمان داستان و یافتن درباره چگونگی قهرمان بودن پدرش در میدان جنگ باعث شده که رمان در لا به لای این غم‌ها یک حس افتخار هم داشته باشد.
رمان افسانه پدران ما نه طولانی است و نه خسته کننده و برخلاف سیمای زنی در میان جمع که پیش‌تر معرفی شد، می‌تواند مخاطب را از همان لحظه اول درگیر داستان خود کند. سالاندن زمانی خبرنگار میادین جنگ بوده و حالا که دست به قلم برده تا از این بلای انسانی بنویسد، از تجریبات خبرنگاری خود نهایت بهره را برده و داستانی نوشته که شبیه بودنش به واقعیت آدمی را به تفکر وا می‌دارد.
حانیه دری از منتقدین کتاب و ادبیات درباره این کتاب و ترجمه کلانتریان می‌نویسد: «ترجمه روان و دقیق مرتضی کلانتریان، به گونه‌ای است که انگار کلمات تو را به دنبال خودشان می‌کشانند. افسانه پدران ما، داستان مواجهه افراد با جنگ است، داستان آنها که رفتند و مبارزه کردند و آن‌هایی که ماندند، از درون زخم‌ها خوردند، داستان آنها که قهرمان شدند و آنها که خیال قهرمانی را در سر پروراندند. داستان شجاعتی که در بعضی‌ها زمان جنگ و در بعضی دیگر، روزهای پایانی عمر رخ نمود.»
دیدار به قیامت نوشته پیر لومتر
رمان دیدار به قیامت بنرده جایزه ادبی گنکور ۲۰۱۳ شده و همین برچسب می‌تواند خواننده کنجکاو را نسبت به خواندن آن علاقه مند کند. این کتاب هم مانند رمان افسانه پدران ما مضمونی جنگی دارد و داستانی در روزهای پایانی جنگ جهانی اول و در سنگرهای میان آلمان و فرانسه را روایت میکند. کتاب تا بعد از جنگ و پایان آن هم ادامه پیدا میکند و تاثیرات این جنگ مخرب در زندگی اقتصادی و معیشتی مردم را نیز به تصویر می‌کشد.
رمان «دیدار به قیامت» پس از انتشار آن در فرانسه ۶۵۰ هزار نسخه به فروش رفت و مدتها در صدر پرفروش‌ها باقی ماند و به ۳۵ زبان نیز ترجمه شد. فیلم See You Up There نیز بر اساس همین کتاب ساخته شده که برنده جایزه بهترین فیلمنامه اقتباسی از جشنواره معتبر سزار فرانسه را نیز دریافت کرده و نامزد بهترین فیلم این جشنواره نیز بوده است.
کتاب از توصیفات زیادی بهره می‌برد و سعی میکند حرف‌ها و پیام‌های خودش را در قالب گوناگون و در روایات مختلف به خواننده‌اش بفهماند. داستان از جایی شروع می‌شود که دولت تصمیم گرفته بود کار از گور درآوردن پیکرهای سربازان کشته‌شده در جنگ را که نزدیکی‌های جبهه به خاک سپرده شده بود، به شرکت‌های خصوصی واگذار کند. نویسنده این کار را با صبر و حوصله انجام می‌دهد و لذا کتاب او خوانندگانی را می‌طلبد که بخواهند از کلمه به کلمه نویسنده بهره جویند. کلانتریان ترجمه این اثر را به بهترین نحو انجام داده ولی متاسفانه هیچ‌گاه نتوانست کتاب دیگر پیر لومتر به نام «رنگ‌های آتش» که ادامه همین اثر به شمار می‌رود را ترجمه کند.
مرد رویاها زندگینامه جان رید نوشته رابرت روزنستون
کتاب که در حقیقت با نام انقلابی رمانتیک نوشته شده توسط کلانتریان با نام مرد رویاها به فارسی برگردانده شد و زندگینامه جان رید، یکی از بزرگترین روزنامه نگاران با گرایشات کمونیستی را روایت میکند. جان رید با کتابی به نام «ده روزی که دنیا را لرزاند» نام خودش را بر سر زبان‌ها انداخت و امروز که بیش از ۱۳۰ سال از تولد او می‌گذرد، همچنان نامش در تاریخ جاویدان باقی مانده است.
جان رید یکی از الگوهای بزرگ روزنامه نگاری برای تمامی ژورنالیست‌های جهان به شمار می‌آید؛ مردی که قلمش را هیچ گاه نفروخت و عقایدش را زیر پا نگذاشت. جان رید یکی از بنیادگذاران اصلی حزب کمونیست ایالات متحد آمریکا بود، و در «انترناسیونال سوم» به عنوان نمایندهٔ آمریکا به عضویت کمیتهٔ اجرایی آن انتخاب شد. او همچنین یکی از رهبران انقلابی «کنگرهٔ خلق‌های شرق» بود که در باکو برگزار شد. کتابی که داستان زندگی او را می‌نویسد برای ما اما جان رید دیگری را به تصویر می‌کشد که ذره ذره عقایدش تغییر پیدا کرد و تبدیل به یک انقلابی شد. روندی که کتاب مرد رویاها پیش می‌گیرد و شخصیتی که جان رید به تدریج به آن می‌رسد، روند بسیار جذابی بوده و توگویی خواننده همگام با جان رید فقید قدم برمی‌دارد و کنار او زندگی‌اش را نظاره گر می‌شود.
جان رید در زندگانی خود دست به افشاگری‌های زیادی زد و به خاطر همین گزارشات نیز مورد ظلم و ستم بسیاری واقع شد اما هیچ گاه قلمش و ذهنش از کار نیفتاد. چنین شخصیتی با چنین عزم راسخی داستان زندگی جالبی دارد که در کتاب مرد رویاها نوشته رابرت روزنستون به خوبی به ان پرداخته شده است.
فیلم قرمزها با الهام از همین فیلم توسط وارن بیتی ساخته شده و برنده چندین جایزه بین المللی سینمایی از جمله برنده هفت جایزه اسکار شد. روزنستون ، در مقدمه کتابش می نويسد : آن هايی كه انتظار دارند در اين كتاب « مفهوم » زندگی” جان ريد ” را دريابند يا به « مفهوم » زندگي آمريكايی پی ببرند بايد خود پس از خواندن اين كتاب نتيجه گيری كنند . همانطور كه رمان نويس فضای داستانی و شخصيت های آن را خلق می كند ، من نيز سعی كرده ام فضاي زندگی جان ريد را دوباره خلق كنم .
بررسی پرونده یک قتل نوشته میشل فوکو
فوکو نویسنده نام آشنایی است و باید اعتراف کرد که رمان‌های او حاصل تراوشات ذهنی عجیب و غریب و البته نابغه او هستند. داستان‌هایی که فوکو می‌نویسد تماما مضامین فلسفی و اجتماعی دارند و هیچ یک از آنها برای سرگرمی نوشته نشده است. مخاطب کتابهای فوکو کسانی هستند که از دل یک داستان چیزهایی بیشتر از یک قصه سرگرم کننده می‌خواهند و به دنبال حرف‌هایی تازه و شنیدنی هستند. فوکو تقریبا در اکثر ژانرهای ادبی دستی برده و در همه آنها توانسته بدرخشد، کتاب بررسی پرونده یک قتل نیز همانطور که از اسمش بر می‌آید در ظاهر یک اثر جنایی است که حرف‌های بسیار زیادی به ویژه در بابا مسائل اجتماعی برای گفتن دارد.
از آنجا که کلانتریان در تغییر نام اسامی کتاب‌ها دستی داشته، باید ذکر شود که نام اصلی این کتاب نیز «من پیر ریوبیر، مادر، خواهر و برادرم را ذبح کردم» بوده که به بررسی پرونده یک تقل تغییر یافته است. عنوان اصلی کتاب بازگوکننده حادثه دهشتناکی است که در سال ۱۸۳۶ در روستای دورافتاده‌ای در فرانسه به نام «اونه» روی می‌دهد و اجرای عدالت و سیستم قضایی فرانسه را به چالش می‌کشد. به نظر می‌رسد این پرونده جنایی که حقوقدانان بسیاری را در زمانه خود درگیر خویش ساخته بود برای کلانتریان که در همین زمینه درس خوانده جالب توجه بوده است.
کتاب خواننده را گام به گام در ماجرای این قتل هولناک پیش می‌برد و به طرز غریبی فاصله یک مو را با جنون قاتل داستان حفظ میکند. قاتل و روایت چرایی کشتن خانواده‌اش و مونولوگ‌هایی که از زبان او بیان می‌شود، همگی به نوعی جنون آغشته‌اند که این حس از پس قلم هر کسی بر نمی‌آید. فوکو در این کتاب ضمن به رشته تحریر در آوردن این فاجعه، آن را تحلیل میکند و خواننده را از واکاوی‌های خود بی‌نصیب نمی‌گذارد.
کتاب بررسی یک پرونده قتل تلاشی در جهت یافتن تاریخ ورود روانپزشکی در امر دادرسی جزایی در کشور فرانسه است،این کتاب پس از بررسی همه جانبه یک پرونده قتل مرتبط با مفهوم جنون و نظرات تخصصی روانپزشکی،چند تحلیل جامعه شناختی از جمله تحلیل میشل فوکو را ضمیمه پرونده میکند.
نوشته به یاد مرتضی کلانتریان؛ معرفی برترین کتابهای ترجمه شده توسط مترجم از دست رفته اولین بار در روزیاتو پدیدار شد.